Cmentarz Żydowski w Żaganiu. Zrównany z ziemią i zapomniany...Czy wiecie, gdzie się znajdował?

Informacje o żagańskiej nekropolii żydowskiej zebrał Andrzej Kirmiel, na portalu Wirtualny Sztelt. Została ona założona w 1813 roku, na tak zwanym "Wrzosowym Wzgórzu" ( z niemieckiego: Heideberg). W późniejszym czasie dochodziła do niego Lessingstraße, czyli dzisiejsza ulica Berka Joselewicza.
Czym jest stelt? To w języku jidysz "miasteczko", zamieszkałe w znacznym procencie przez Żydów. Kres steltom przyniosła II wojna światowa.

Nekropolia założona w 1813 roku nie była pierwsza. Z przekazów wiadomo, że wcześniej istniał średniowieczny Cmentarz Żydowski, ale nie wiadomo, gdzie się znajdował. Z Wirtualnego Szteltu możemy się dowiedzieć, że w 1825 wdowa Hülse sfinansowała budowę muru cmentarnego, zaś w 1838 r. w bezpośredniej bliskości nekropolii żydowskiej, miasto stworzyło cmentarz dla miejscowego więzienia dla kobiet, które mieściło się przy dzisiejszej ul. Gimnazjalnej, w dawnej siedzibie policji i prokuratury. Po jakimś czasie przeniesiono go w okolice dzisiejszej ul. Nocznickiego.
Od 1857 r. gmina dokupowała grunty i powiększała miejsce pochówku Żydów, między innymi o dom pogrzebowy, który w czasie II wojny światowej został zdewastowany.

Z Wirtualnego Szteltu wiemy, że we wrześniu 1943 r. teren oglądał nadprezydent skarbowy Dolnego Śląska Wapenhausen, który stwierdził, że miejsce pochówku jest zdewastowane. Wywrócone są wszystkie pomniki, a płyty nagrobne w większości potłuczone. Zniszczeń dokonywali też miejscowi chuligani.

Lokalni, żagańscy historycy twierdzili, że cmentarz bez większego uszczerbku przetrwał II wojnę światową, a jego dewastacja miała się rozpocząć dopiero na przełomie lat 60. i 70. XX wieku.
Ostatecznie, fizyczna likwidacja naziemnej części cmentarza rozpoczęła się na początku lat 70. XX w. Istniejące płyty użyto do naprawy nawierzchni ul. Waryńskiego, a zrównany z ziemią teren przejęły wojska łączności. Po opuszczeniu terenu cmentarza przez wojsko na początku lat 80. XX w. zlokalizowano tu ogródki działkowe.

Nasza Czytelniczka, pani Grażyna Nowak wspomina, że jako dziecko tam chodziła. - W latach 50-tych i 60-tych XX-wieku były tam jeszcze nagrobki i zdewastowany cmentarny mur - opowiedziała.
- Mieszkałem o rzut kamieniem i spędzałem tam sporo czasu w zabawach - wspomina Ryszard Badowski. - Ze stoku, w kierunku koszar, zjeżdżaliśmy na sankach, nartach, łyżwach i na butach. Tam zniszczyłem pierwszy tekturowy tornister, ale zabawa zimowa była super. Reakcja rodziców? Lepiej nie mówić... W tamtym czasie niektóre grobowce były przepiękne. Już jako dzieciaki słyszeliśmy o rozkradaniu elementów z grobów przez naszych kamieniarzy, bo materiał był super. Kiedy zlikwidowano cmentarz, nie pamiętam, ale wiem, że stała tam wojskowa stacja radiolokacyjna.
- Ul. Berka Joselewicza, cmentarz żydowski istniał jeszcze na przełomie lal 60/70 ub.wieku. Był częściowo zdewastowany, ale jeszcze można było podziwiać macewy - wspomina Barbara Żukowska. - Potem został przekształcony na ogródki działkowe, z których pozostały nieliczne drzewka. Naprzeciwko cmentarza był zbiornik, dość głęboki, na którego dno schodziło się po betonowych schodkach. Zresztą cały był wybetonowany. Czemu służył? Nie wiem. Obecnie cmentarz jest spacerniakiem dla właścicieli psów, nie ma nawet tablicy upamiętniającej to miejsce. Z tego co mi mówiła sąsiadka, to ostatni pochówek odbył się w.latach 50/60 XX-wieku. To był to człowiek ze Szprotawy.

Latem 1999 r. do Żagania przyjechała grupa Żydów, których przodkowie zostali pochowani na miejscowym cmentarzu. Chcieli odwiedzić nekropolię, ale osoba, która oprowadzała ich po mieście, twierdziła, że nie zna jego lokalizacji, nie chcąc pokazywać tego, co zostało z cmentarza. W ślad za tym kilku radnych Żagania próbowało doprowadzić do likwidacji ogródków, aby stosownie upamiętnić cmentarz. Obecnie jest to pusty, zniwelowany teren, na którego granicach można znaleźć resztki ceglanego muru, a także pojedynczy kamienny słupek.

Pułkownik Armii Księstwa Warszawskiego, legionista polski we Włoszech, pochodzenia żydowskiego. Uczestnik insurekcji kościuszkowskiej. Urodził się w 1764 lub 1765 w Kretyndze na Żmudzi. Zmarł 5 lub 8 maja 1809 w Kocku. Brał udział w bitwach pod Pragą, Hohenlinden, Austerlitz, Frydland, Kockiem. Odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari, Kawaler Orderu Narodowego Legii Honorowej (Francja).
W 1794 organizował Pułk Lekkokonny Starozakonny (żydowski). 17 września 1794 roku Kościuszko oficjalnie ogłosił utworzenie żydowskiego oddziału. Berek Joselewicz, wraz z innym Żydem, Józefem Aronowiczem, stworzyli patriotyczną odezwę w języku jidysz wzywającą do walki.

Czy Wy znacie więcej faktów o żagańskim Cmentarzu Żydowskim?

Czytaj również na naszym portalu

Zobaczcie film o premierze dokumentu o Potoku Sucha koło Szprotawy